Organik tekstil ürünü nedir? Türkiye’de organik tekstil ürünleri konusunda tüketici bilinci oluştu mu? organik tekstil ürünlerine talep var mı ya da tüketici davranışları nasıl? Tüketici davranışları tekstil ve konfeksiyon sektöründe faaliyet gösteren işletmelerin organik tekstil üretimini etkiliyor mu?

Bu ve benzeri sorulara cevap verebilmek için 2018 yılında Kocaeli Üniversitesi bünyesinde yapılan organik tekstil ürünlerine yönelik tüketici tutumlarının incelenmesi araştırmasını inceledik.

Modaya yön veren çok uluslu markalar uzun bir süredir organik hammaddeler kullanılarak üretilen tekstil ürünlerinin hayatımıza daha fazla girmesi için çalışmalar yürütüyorlar. Ancak organik tekstil ürünlerine talebin artması, bilinçli tüketicilerin oluşturulması kadar ekonomik etkenlerinde önemi fazla. İnsan  ve  çevre  sağlığına  zarar  vermeyen,  sosyal  sorumluluk  bilinciyle  üretilmiş  organik  tekstil  ürünlerini  satın  alma  ve  kullanma eğilimde olan bilinçli tüketicilerin sayısı artış eğiliminde olsa da yoğun rekabetin yaşandığı sektörde işletmeler  organik  ürünün maliyet dezavantajıyla, ekonomik ürün ile kaliteli ürün satış oranlarının artırılması arasındaki dengeyi gözetmek ve stratejiler üretmek zorundalar.

Tekstil ürünleri gıda ürünlerinden sonra insan bedeni ile en yakın temasta  bulunan  ürün  grubudur.  Hammaddeden  mamül  haline  gelinceye  kadar  tekstil  ürünlerine  çeşitli  işlemler  uygulanmakta  ve  bu  işlemler  sırasında  çok  çeşitli  boyarmadde  ve  kimyasal  maddeler  kullanılmaktadır.  Bu  nedenle  tekstil  ürünleri  kullanım sırasında  tüketicilere  deri  teması,  solunum  ve  sindirim  yoluyla  zarar vermemelidir. İlave  olarak  tekstil  sektörü  üretim  sürecinde  su,  hava,  kimyasal  madde  ve  enerjiyi  yüksek  seviyede  tüketen  sektörlerden    biridir.    Tekstil    ürünlerinin    üretiminde    çevre    sağlığına  zarar  verecek  hammadde,  boyarmadde  ve  kimyasal  maddelerin kullanılmaması da son derece önemlidir. Organik tekstil ürünlerini en çok talep eden ülkeler başta ABD, İsviçre, Almanya, İngiltere, Fransa ve Japonya olmak üzere gelir düzeyi yüksek, insan ve çevre sağlığı konusunda bilinçli tüketicilerin   bulunduğu   gelişmiş   ülkelerdir. Türkiye,  organik  üretim  için  gerekli  tüm  şartlara  sahiptir.  Son  derece  elverişli  tarımsal  arazilere ve bu ürünleri işleyebilecek sanayiye sahip ender ülkelerden biridir.

Tüketicilerin satın  alma  kararı  vermelerinde  ürünün temel özelliklerin ötesinde ilave bir özelliğinin olması  gerekmektedir.  Modaya  uygun  olması,  farklı  tasarımı, ambalajı, vb. bir ürünü diğer ürünlerden ayırmakta ve tüketicilerin  ilgisini  çekebilmektedir.  Bununla  birlikte  tüketicilerin  ürünlere   yönelik satın  alma  kararlarını doğrudan etkilemektedir. Tüketicilerin kişilik özellikleri,  deneyimleri,  yakın  çevresindeki  kişilerin  görüşleri,  kitle  iletişim  araçları  vb.  tutumlarının  oluşmasında  etkili  olmaktadır. Pazarlama yöneticileri geliştirdikleri stratejilerle kendi ürünlerine karşı   tüketicilerin   olumlu   tutum   geliştirmelerini   ve   böylece   tüketicileri kendi ürünlerini satın almaya yönlendirmeyi istemektedirler. Ürün  özelliklerine  dair  olumlu  görüşler  tüketicilerin  o  ürünü  satın  almalarını  ve  hatta  aile  bireyleri,  yakın  arkadaş  vb.  çevresindeki  kişileri  de  o  ürünü  satın almaya teşvik etmelerini sağlayabilir.

Tüketicilerin  beklentilerini  karşılayacak şekilde  ürünün  özelliklerini  değiştirmek  ya  da  ürüne  yeni  özellikler  ilave  etmek  bu  stratejilerden  biridir.  Kafeinsiz  kahveler,  kalorisiz  gıda  ürünleri,  organik  tekstil  ürünleri  bu  yaklaşıma paralel  olarak  geliştirilmiş  ürünlere  örnek  verilebilir.  Dolayısıyla tüketicilerin  satın  aldıkları  ve  kullandıkları  ürünler  ile  fizyolojik  ihtiyaçlarını  karşılamalarının  ötesinde  psikolojik  ve  sosyal  ihtiyaçlarını  da  karşıladıklarını  ifade  etmek  gerek.  Başka  bir  ifade  ile  tüketicilerin  satın  alıp  kullandıkları ürünler  kendilerini  ifade  etmelerinde  ve  sosyal  hayattaki  statülerini  belirlemelerinde  bir  iletişim  aracı  olarak  anlam  kazanmaktadır. Gençler  üzerinde  yapılan bir araştırma, çevreci gençlerin organik giysiler satın aldıkları ve bu giysilerin onların farklı bir öz-kimlik kazanmalarına   katkı   sağladığını   düşündüklerini   ortaya   çıkarmıştır. Organik tekstil ürünlerini tercih eden tüketiciler de bu  ürünleri  kullanarak  insan  ve  çevre  sağlığı  ile  ilgili  konularda  duyarlı   ve   bilinçli   oldukları   mesajını   vermek   ve   böylece   çevresindeki diğer insanları da bu ürünleri kullanmaları yönünde etkilemek isteyebilirler.

Tekstil  ürünü;  “tekstil  hammaddelerinin  herhangi  bir  üretim  aşamasından  geçmiş  durumu”  dur.  Organik  tekstil  ürünleri  ise;  “yetkili  kuruluşlar  tarafından  sertifikalandırılmış  organik  elyaf kullanılarak ve tüm işlem basamaklarında organik standartlar gözetilerek üretilen ve sertifikalandırılan ürünler”dir.

Organik  tekstil  ürünleri  ile  ilgili  verilen  tanımda  da  görüldüğü gibi; bir tekstil ürünün organik olarak ifade edilebilmesi için belli standartlara göre üretilmiş olması gerekmektedir. Tekstil ürünlerinin  organik  olduğunu  sertifikalandırmak  için  bazı  uluslararasıstandartlar  bulunmaktadır.  Bu  standartlardan  en  çok  bilineni,  tekstil  işletmelerinin  uluslararası  pazarlarda  tek  bir  sertifikasyon  ile  ürettikleri  organik  tekstil  ürünlerinin  ihracatını  yapabildikleri  Global   Organik   Tekstil   Standartı   (Global   Organic   Textile   Standard-GOTS)’dır.

GOTS’un amacı; tekstil ürünlerinin  nihai  tüketicilerin  güvenebileceği  “organik”  statüsü  kazanabilmeleri  için,  tekstil  ürünlerinin  hammaddesi  olan  tekstil  liflerinin  elde  edilmesinden  başlayarak  üretimlerinden  etiketlenmelerine kadar olan işlemler sırasında yerine getirilmesi gereken zorunlu  kriterleri  belirlemektir.  Tüm  organik  tekstil  ürünlerinin  üretimi, etiketlendirilmesi, dağıtımı, ithalatı ve ihracatı GOTS’un kapsamına   girmektedir.   GOTS’un   kriterlerine   göre;   organik   tekstil ürünlerinin insan sağlığı ve çevre sağlığına uygun, sosyal sorumluluk  bilinciyle  üretilmiş  olması  gerekmektedir.  Bu  bağlamda  organik  tekstil  ürünlerinin  üretiminde  insan  ve  çevre  sağlına  zarar  verebilecek  lif,  iplik,  kumaş,  aksesuar,  kimyasal  madde, boyarmadde vb. kullanılamaz. İlave olarak sosyal sorumluluk  kapsamında  çocuk  işçi  çalıştırmamak,  çalışma  saatleri  ve  koşullarının  yasalara  uygun  olması,  sigortasız  ve  kayıtdışı işçi çalıştırmamak gerekmektedir. GOTS  %70’ten  daha  fazla  organik  elyaf  içeren  tekstil  ürünleri  için  geçerlidir. Bu  standarda  göre;  bir  tekstil  ürününe  organik  elyaf  oranı  %95  veya  daha  yüksekse  “organik”   etiketi   verilir.   Bununla   birlikte   bir   tekstil   ürünü,  sertifikalı  organik  elyaf  oranı  %70  ve  daha  yüksekse  ancak  %95'ten  az  ise  “%X  organik  malzeme  ile  yapılmış”  etiketi  alabilmektedir.  Daha  düşük  oranda  organik  elyaf  içeren  tekstil  ürünleri  için  Organic  Exchange  (OE)’in,  OE  Harmanlanmış  Standardı  kullanılmaktadır. Bu  standarda  uygun  üretilen  bir  tekstil  ürünü  “%X  organik  yetiştirilmiş pamuktan imal edilmiştir” etiketi alabilmektedir.

Yapılan araştırmaya göre organik ürün satın alma davranışları hakkında bazı sorular sorulmuş ve cevaplar aşağıdaki tabloda ayrıntılı incelenmiştir.

Tablo: Organik Ürün Satın Alma Davranışlarına Yönelik Bulgular

Anket  çalışması,  %84,2’si  (368  kişi)  kadın  ve  %15,8’i  (69  kişi) erkek  olmak  üzere  toplam  437  katılımcı  ile  yapılmıştır. Söz  konusu  tutum  faktörlerinin  içerisinde  en  önemli  faktör  olarak  %93,7  oranla  “insan  sağlığı”  ortaya  çıkmaktadır.  Bu  faktörü  sırasıyla  %86,3  oranla  “sosyal  sorumluluk  ve  güvenilirlik”,  %84,4  oranla  “çevre  sağlığı”, %76 oranla “değer” ve %75,3 oranla “ürün özellikleri” faktörleri takip etmektedir.

Kadın  katılımcılar  erkeklere  göre  organik  tekstil  ürünlerinde  “insan   sağlığı”   ve   “ürün   özellikleri”   faktörlerini   daha   fazla   önemsemektedirler.  Evli  olan  katılımcılar  bekâr  olanlara  göre  organik tekstil ürünlerinin “insan sağlığı” ve “değer” faktörlerine daha fazla önem vermektedirler. Eğitim seviyelerine göre katılımcıların  organik  tekstil  ürünlerine  yönelik  tutumu  değerlendirildiğinde;  lisans  mezunu  kişilerin  ilköğretim  ve  lise  mezunlarına göre “insan sağlığı”nı daha fazla önemsedikleri söylenebilir.

Organik tekstil ürünlerine talepler sonuç olarak;

• Kadın tüketiciler erkek tüketicilere göre karar vermede daha etkili olduğu kadar organik ürün tercihleride erkek tüketicilerden fazladır.
• Organik tekstil ürünleri genellikle çocuklar için tercih edilmekle beraber ailedeki çocuk sayısı ne kadar az ise organik ürün tercihide o kadar fazla, bu sonuç organik ürün tercihinde ekonomi bariyeri olarak karşımıza çıkıyor.
• Organik ürünler genellikle iç giyim ürünlerinde yani cilde dokunan ürünlerde tercih ediliyor. Dolayısıyla iç  giyim  üreten markalar  organik  sertifikalı  ürünlerle  pazarda  rekabet  üstünlüğü  elde   
• Organik tekstil ürünlerinde tercihleri belirlemede sağlık faktörü ilk sırada, bu aynı zamanda sertifikalı organik ürünlerin çevreye duyarlı üretimi teşvik ettiği konusunda bilinçlendirme çalışmalarının yeterli olmadığını gösteriyor.